SAUNA - WPŁYW NA FUNKCJE ORGANIZMU I JAK Z NIEJ KORZYSTAĆ
Badania archeologiczne na terenach Europy, północnej Azji, Ameryki Północnej i Środkowej dowodzą, że już od epoki kamiennej człowiek stosował naprzemienne bodźce w postaci ciepła i zimna. Najstarszy opis urządzenia, które było zbliżone funkcją do współczesnej sauny, pochodzi sprzed około 2500 lat, wtedy bowiem Scytowie, około 430 r.p.n.e., urządzali cieplne kąpiele w namiotach. Także Słowianie w czasach plemiennych używali drewnianej łaźni z kamiennym piecem. Pierwotnie nazywali ją „izbą”, co dopiero po późniejszym przesunięciu językowym oznaczało pomieszczenie mieszkalne. W średniowieczu nastąpił rozkwit gorących kąpieli. Gal Anonim opisuje stosowanie gorącej łaźni przez Bolesława Chrobrego i jego drużynę. W średniowieczu również wójtowie i sołtysi zabiegali o to, aby budować wspólne komunalne łaźnie, w których obowiązkowo kąpaliby się wszyscy mieszkańcy danej miejscowości. Po zmniejszeniu się popularności sauny w XVII w. do naszych czasów przetrwały one głównie w północnej części Europy, a w Polsce na terenach północno-wschodnich (3).Szczególny wzrost w popularności nastąpił, gdy fińscy sportowcy korzystali z zainstalowanej przez siebie sauny podczas olimpiady w Berlinie w 1936, odnosząc sukcesy sportowe (2).
Kąpiel w saunie składa się z 2 części powtarzanych cyklicznie 2-3 razy:
1. kąpiel w suchym, gorącym powietrzu w kabinie sauny
2. zimna kąpiel powietrzna i wodna (zimne zmywanie, polewanie,
zimny natrysk lub zimna kąpiel zanurzeniowa)
Całkowity czas korzystania z sauny powinien trwać od 1,5 do 2 h. Przed zabiegiem należy:
a. oddać mocz i stolec
b. wymyć się pod ciepłym natryskiem
c. dokładnie wytrzeć się (sucha skóra poci się szybciej),
zostawiając mokry ręcznik na zewnątrz kabiny.
W kabinie sauny powinno przebywać się nago ale najczęściej zakładamy bieliznę. Najodpowiedniejsze jest korzystanie z sauny w pełni rozgrzanej, w której panuje wyrównana temperatura, a powietrze „stoi”. Najbardziej wskazaną pozycją jest leżenie na plecach na ławie z lekko ugiętymi nogami lub siedzenie w siadzie skulonym na suchym ręczniku.
Optymalny dla organizmu człowieka czas przebywania w kabinie to 8 do 12 minut (1,2,3,5,6). Dla osób zaadaptowanych dopuszczalny jest pobyt piętnastominutowy. Jednak głównym czynnikiem regulującym czas jest samopoczucie osoby korzystającej z sauny.
Wchodząc do kabiny początkowo przebywa się na poziomie niskich ław (temperatura ok. 50 oC), następnie średnich (65 oC) i w końcu najwyższych (90-100 oC). Przy suficie temp dochodzi do 125 oC. W czasie drugiego, a niekiedy i trzeciego cyklu kąpieli zwiększa się intensywność przegrzania ciała poprzez wykonanie po kilku minutach przebywania w gorącej kabinie czyli polanie gorących kamieni małą ilością wody (ok. 0,5l.) Jest to zabieg wysoce bodźcowy, silnie obciążający ustrój. Dochodzi wtedy do:
a) zwiększenia natężenia pola elektrycznego (ujemna jonizacja
powietrza) z 100 – 120 V/m do 2000 - 3000 V/m,
b) krótkotrwałego wzrostu wilgotności powietrza do ok. 70%,
c) zmniejszenie gęstości powietrza do około 20 % i spadku
ciśnienia parcjalnego tlenu odpowiadającemu wysokości 2500
m.n.p.m (3,4,6).
Po 3-5 min warunki te wracają do stanu wyjściowego. Nie należy polewać kamieni, gdy w kabinie jest wysoka wilgotność lub niska temperatura. Dodatkowym bodźcem podczas pobytu w kabinie możne być „smaganie się” świeżo ściętymi gałązkami wiosennej brzeziny, co ma dwojakie znaczenie:a) następuje rozszerzenie naczyń krwionośnych skóry,
b) olejki eteryczne oddziałują na układ oddechowy,
Bardzo ważną częścią kąpieli jest wyjście z kabiny – ochładzanie organizmu. Trwa ono od 8 do 12 minut, a po ostatnim wejściu do kabiny około 20 - 30 minut.
Bez ochładzania po każdym pobycie w saunie cały zabieg nie ma większego sensu, a nawet jest szkodliwy. Przegrzanie ciała powoduje maksymalne rozszerzenie naczyń krwionośnych, natomiast ochłodzenie - w pierwszym momencie zwężenie naczyń krwionośnych, a potem głębokie przekrwienie. Ochładzanie jest najważniejszym czynnikiem leczniczym i profilaktycznym sauny. Jego znaczenie polega na:
1. przerwaniu utraty ciepła,
2. ułatwieniu dopływu krwi do serca,
3. zmniejszeniu częstotliwości skurczów serca,
4. zwiększeniu wysycenia krwi tlenem,
5. spowodowaniu uczucia przyjemnego psychicznego pobudzenia i odświeżenia,
6. poprawie wskaźników sprawności układu oddechowego (3,6),
Podczas fazy ochładzania zamieniamy ręcznik z suchego na mokry.
Zatem chłodzenie jest równie ważnym elementem sauny jak przegrzewanie i powinno mieć określony przebieg i wykonanie. Bezpośrednio po wyjściu stosować należy zimne polewanie, zimny natrysk (w kierunku od obwodu do środka ciała) lub zimną kąpiel zanurzeniową. Po kąpieli wodnej nieodzowne jest chłodzenie ciała w powietrzu o temperaturze poniżej 18 oC. Zwiększa to znacznie efektywność schładzania organizmu, ponieważ powierzchnia skóry człowieka to ok. 1,5 m2, a powierzchnia dróg oddechowych to ok. 100 m2. Oddychając należy wydłużać fazę wydechu, co sprawi, że podczas wdechu wniknie do płuc większa objętość chłodnego powietrza. Bez pełnego schłodzenia dróg oddechowych może dojść do rozstrojenia wegetatywnego organizmu. Niewystarczające ochłodzenie ustroju po ostatnim wejściu do sauny może być przyczyną przeziębienia na skutek rozszerzenia naczyń krwionośnych skóry i utrzymywania się pocenia (3,5,6).
Także dopiero podczas ostatniego chłodzenia uzupełnia się płyny ustrojowe – najlepiej sokiem pomidorowym, bananowym, warzywnym, owocowym lub wodą mineralną. Picie dopiero po saunie ma znaczenie dla pełnego usunięcia wody wraz z toksynami i metabolitami z przestrzeni międzykomórkowej do krwi, a następnie do potu. Picie wody podczas pocenia się i podczas przerw pomiędzy wejściami do kabiny nie umożliwia pełnego oczyszczenia komórek, ponieważ wypocona woda jest w nich uzupełniana i tym samym nie ma efektywnego oczyszczania organizmu (6).
Ważnym elementem zapobiegającym zmianie naturalnej kwasowości skóry, stanowiącej część mechanizmów obronnych ustroju, jest zmywanie po saunie ciała tylko wodą bez użycia mydła (3).
Sauna sama w sobie jest dużym obciążeniem, więc stosuje się ją po wysiłku, a nie przed. Z tego powodu sportowcy bezpośrednio (1-2 dni) przed zawodami i intensywnymi treningami nie powinni korzystać z sauny. Natomiast celowe jest poddawanie się temu zabiegowi po forsownym wysiłku (2,3).
Ponieważ pożądane zmiany w organizmie po zastosowaniu sauny utrzymują się około jednego tygodnia, wskazane jest korzystanie z niej raz w tygodniu. Biorąc pod uwagę dzienny rytm biologiczny termoregulacji należy stosować saunę w godzinach popołudniowych. Ważnym elementem bezpieczeństwa jest to, aby w saunie nie przebywać samemu (3).
Wpływ sauny na funkcję organizmu (1,2,3,5,6,7):
1. hartuje i zwiększa odporność organizmu na infekcje,
2. zwiększa podstawową przemianę materii nawet o 40%, co ma związek z pobudzeniem układu współczulnego,
3. pobudza gruczoły dokrewne, szczególnie układ podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowy,
4. powodując zmniejszenie napięcia mięśniowego poprzez zmniejszenie aktywności motoneuronów gamma i pobudzenie włókien intrafuzalnych, co z kolei obniża aktywność motoneuronów alfa,
5. poprawia elastyczność tkanki włóknistej torebki stawowej i więzadeł stawowych, zwiększa krążenie krwi w torebce stawowej i zmniejsza lepkość mazi stawowej,
6. oczyszcza skórę szczególnie ze złuszczonego naskórka,
7. pobudza gruczoły potowe odpowiedzialne za termoregulacje organizmu,
8. pobudza warstwę rozrodczą naskórka,
9. powoduje wzrost ukrwienia i przemiany materii w mięśniach,
10. zwiększa siłę mięśni,
11. reguluje czynność układu autonomicznego,
12. zmniejsza zawartość kwasu mlekowego we krwi,
13. zwiększa wysycenie krwi tlenem,
14. powoduje psychiczne uczucie przyjemnego pobudzenia i odświeżenia,
15. poprawia wskaźniki sprawności układu oddechowego,
16. zmniejsza napięcie układu nerwowego,
17. zwiększa potrzebę snu i jego głębokość.
Do bezwzględnych przeciwwskazań do stosowania sauny należą (3,5,6):1. ostre, przewlekłe choroby zakaźne,
2. wszelkie krwawienia, jawne i ukryte,
3. niewydolność krążenia, miażdżyca znacznego stopnia,
4. choroby w przebiegu ostrym i podostrym,
5. choroby przewlekłe w okresie zaostrzeń.,
6. nowotwory złośliwe i łagodne w okresie wzrostu stałego,
7. choroby psychiczne,
8. padaczka,
9. zaburzenia hormonalne,
10. alkoholizm, narkomania,
11. wyniszczenie i zniedołężnienie znacznego stopnia.
Szczegółowe wskazania i przeciwwskazania do stosowania sauny w chorobach, dysfunkcjach narządu ruchu podano w tabeli 1.
Tab. 1. Wskazania i przeciwwskazania stosowania sauny dotyczące chorób, dysfunkcji narządu ruchu (3).
Choroby ortopedyczno-urazowe
Choroby układu nerwowego
Na podstawie powyższych informacji sauna może być bezpiecznie i z pożytkiem stosowana u osób w różnym wieku i o zróżnicowanej sprawności ogólnej. Ma ona znaczenie zarówno w profilaktyce jak i w lecznictwie. Odgrywa sporą rolę w profilaktyce przeciążeniowej narządu ruchu jak i w procesach terapii pourazowej. Na podstawie wskazań oraz przeciwwskazań saunę można z powodzeniem stosować jako działanie uzupełniające i wspomagające proces leczenia pacjentów terapeuty manualnego.
dr Sławomir Marszałek
DYSKUSJA NA FORUM
Piśmiennictwo:
1. Gieremek K., Dec L.: Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa Biologiczna. Has-Med. S. C. Katowice 2000.
2. Gieremek K., Nowotny J.: Łaźnia fińska (sauna) jako zabieg ogólnoustrojowy. Wych. Fiz. i Sport 1989, t.33, nr 4.
3. Kwaśniewska-Błaszczyk M.: Sauna fińska w profilaktyce i terapii. Instytut balneoklimatyczny, Poznań.1982.
4. Mika T.: Czynniki fizykalne w praktyce odnowy biologicznej. Trening 1989, nr 1.
5. Straburzyński G.: Księga Przyrodolecznictwa. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1997.
6. Straburzyński G., Straburzyńska-Lupa A.: Medycyna fizykalna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000.
7. Szyguła Z.: Wszystko o saunie (wpływ na organizm i wydolność sportowca), Sport Wyczynowy 1995, nr 5-6.
